ประโยชน์ของสมอไทย

            บทความโดย ภญ.อธิพร เหลืองอุทัยศิลป์

            สมอไทย สมุนไพรที่หลายท่านอาจไม่เคยได้ยินชื่อ แต่ปรากฏอยู่ในตำรับยาไทยหลายอย่าง ไม่ว่าจะเป็นยาจิบแก้ไอ หรือในตำรับยาระบาย เช่น ยากษัยเส้นและในยาสมุนไพรรักษาริดสีดวง

            สมอไทย มีชื่อเรียกหลากหลาย เช่น กกส้มมอ สมอ มาแน่ สมออัพยา หมากแน่ะ มีชื่อวิทยาศาสตร์ คือ Terminalia chebula Retz. อยู่ในวงศ์ Combretaceae

            ลักษณะภายนอกของสมอไทย จะเป็นผลทรงกลมหรือรูปไข่ กว้าง 1-2.5 ซม. ยาว 2-4 ซม. ผลสดสีเขียวอมเหลือง หรือมีสีแดงปน ผิวเรียบ มีสัน 5 สัน เมล็ดเดี่ยว แข็ง รูปรี ขนาดใหญ่ ผลแห้งสีดำเข้ม ผิวย่น ผลอ่อนรสเปรี้ยว ผลแก่มีรสฝาดติดเปรี้ยว ขม ไม่มีกลิ่น เนื้อผลรสฝาดเปรี้ยว  เมื่อชิมจะขมเล็กน้อยในตอนแรกและจะหวานในตอนหลัง เมล็ดมีรสขม

สรรพคุณ

จากหนังสือประมวลสรรพคุณสมุนไพรไทย 1 กล่าวถึงสรรพคุณของสมอไทยไว้ดังนี้

ผลอ่อน เป็นยาระบาย และสมานลำไส้

ผลแก่ มีฤทธิ์ฝาดสมาน อมกลั้วคอแก้เจ็บคอ ละลายเสมหะ ขับเสมหะ แก้หลอดลมอักเสบ คออักเสบ เสียงแหบ แก้ไอ ลิ้นไก่อักเสบ ใช้เป็นยาสมานแผลลำไส้ ห้ามเลือดทั้งภายในและภายนอก แก้ลำไส้อักเสบเรื้อรัง แก้ท้องผูก แก้ท้องมาน แก้ท้องร่วงเรื้อรัง ถ่ายเป็นเลือด ริดสีดวงทวาร เป็นยาระบายรู้ถ่ายรู้ปิด แก้ลมจุกเสียด ช่วยเจริญอาหาร

ทั้งต้น ขับเสมหะ แก้เสียวคอ แก้ท้องผูก เป็นยาฝาดสมาน

ในตำรายาไทย สมอไทยจัดอยู่ใน 3 พิกัด คือ

1. “พิกัดตรีผลา” ประกอบด้วย ลูกสมอพิเภก ลูกสมอไทย ลูกมะขามป้อม ซึ่งจะเสริมสรรพคุณ และควบคุมหรือลดอาการข้างเคียงซึ่งกันและกัน สรรพคุณของพิกัดตรีผลา ช่วยป้องกันและบำบัดรักษาโรคที่เกี่ยวข้องกับระบบภูมิคุ้มกัน โรคหวัด ปรับธาตุหรือปรับสมดุลในร่างกาย กระตุ้นการไหลเวียนของโลหิต เสริมสร้างภูมิต้านทานโรค เป็นต้น
2. “พิกัดตรีสมอ” มี ลูกสมอพิเภก ลูกสมอไทย ลูกสมอเทศ สรรพคุณแก้เสมหะ บำรุงธาตุ แก้ไข้ เป็นต้น
3. “พิกัดตรีฉันทลามก” มี โกฐน้ำเต้า สมอไทย รงทอง สรรพคุณ บำรุงธาตุ ขับลม แก้ไข้เพื่อเสมหะ เป็นต้น

นอกจากนี้ บัญชียาจากสมุนไพร ตามประกาศคณะกรรมการแห่งชาติด้านยา ปรากฏการใช้สมอไทย ร่วมกับสมุนไพรชนิดอื่นๆ ในยารักษากลุ่มอาการทางระบบทางเดินอาหาร รวม 2 ตำรับ คือ

1. “ยาถ่ายดีเกลือฝรั่ง” สรรพคุณ แก้อาการท้องผูก กรณีที่ใช้ยาอื่นแล้วไม่ได้ผล
2. “ยาธาตุบรรจบ” ใช้บรรเทาอาการท้องอืดเฟ้อ และอาการอุจจาระธาตุพิการ ท้องเสียที่ไม่ติดเชื้อ

            ส่วนในการศึกษาทางเภสัชวิทยา ปัจจุบันมีงานวิจัยศึกษาเกี่ยวกับ ฤทธิ์ต่อการเคลื่อนไหวของลำไส้และฤทธิ์ต้านเชื้อแบคทีเรีย (Helicobacter pyroli) ที่ก่อโรคที่กระเพาะอาหาร) แต่การศึกษาวิจัยยังจำกัดอยู่แค่ในหลอดทดลอง และในสัตว์ทดลองเท่านั้น

            ในด้านของการนำมาใช้จริง หากเราลองอ่านส่วนผสมข้างขวดยาสมุนไพรหรือหลังกล่องยาสมุนไพรที่หาซื้อได้ทั่วไปตามร้านยา เราจะพบสมอไทยเป็นส่วนประกอบในยาหลายอย่าง โดยเฉพาะในยาจิบแก้ไอ ขับเสมหะ และ ยากษัยเส้น

เอกสารอ้างอิง

1. ฐานข้อมูลเครื่องยา คณะเภสัชศสาสตร์ มหาวิทยาลัยอุบลราชธานี. สมอไทย [อินเทอร์เน็ต]. [เข้าถึงเมื่อ 2566 มิ.ย. 09]. เข้าถึงได้จาก: https://apps.phar.ubu.ac.th/thaicrudedrug/main.php?action=viewpage&pid=132
2. กองเภสัชกรรม โรงพยาบาลอานันทมหิดล. สมอไทย [อินเทอร์เน็ต]. [เข้าถึงเมื่อ 2566 มิ.ย. 09]. เข้าถึงได้จาก: https://ananhosp.go.th/สมุนไพร/3.11%20ยากลุ่มแก้ไอ%20ขับเสมหะ/13%20สมอไทย.html